نقش زنان در انقلاب مشروطیت

نهضت مشروطيت ايران يكى از مهم ترين وقايع تاريخ ايران است. صرف نظر از تمامى رخدادهاى حاشيه اى و فراز و نشيب هايى كه بر آن حادث شد، حضور گسترده مردم در آن سرفصل جديدى در حوادث سياسى - اجتماعى ايران محسوب مى شود.

وجه مشخصه انقلاب مشروطه، حركت زن و مرد ايرانى پس از سال ها استبداد و اختناق در صحنه سياسى بود، زنان به عنوان عضو فعال جامعه، حركت هاى متنوع و متعددى را در سراسر اين جنبش به عهده گرفتند. در جريان انقلاب و گفت وگوهاى سياسى پيرامون آن مضامين متباينى در كنار يكديگر مطرح شدند كه تا آن زمان مطرح بود. يكى از اين مضامين «مرد و زن» بود. كه سرآغازى نوين بر تفكر سياسى جامعه محسوب مى شد.

زنان در مهاجرت و بست نشينى

هنگامى كه مخالفت با دولت آغاز شد و علما به اعتراض در مسجد شاه بست نشستند، زنان ضمن همراهى با مردان درآوردن علما به مسجد براى سخنرانى، مسووليت حفظ جان آنان را نيز به عهده گرفتند. آنان با چماق هايى كه در زير چادرهاى خود پنهان كرده بودند از اغتشاش و آشوب هنگام سخنرانى روحانيون جلوگيرى كردند(۱).

پس از مقاومت حكومت در برابر خواسته مردم و مهاجرت علما به حرم حضرت عبدالعظيم(ع) زنان در بستن بازار و حركت براى پيوستن به متحصنين اقدام كردند و بار ديگر مسووليت امنيت علما را به عهده گرفتند. حركت و حمايت زنان در مهاجرت عظمى نيز ادامه يافت. هنگام مهاجرت روحانيون به قم در ميان جمعيت زنى ديده مى شد كه مقنعه خود را سرچوب كرده و فرياد مى كشيد:

«از اين به بعد عقد دختران مسلمان را بايد مسيو نوز بلژيكى ببندد(۲).»

به گواه تاريخ و اسناد آن زنان در تمامى جريان هاى مشروطه خواهى علاوه بر حضور مستقيم، حمايتگر و مشوق مردان نيز بودند.

زنان در تصميمات ملى

در ۱۴ جمادى الثانى ۱۳۲۴ هـ.ق فرمان مشروطيت توسط مظفرالدين شاه صادر شد. پس از صدور فرمان نخستين دغدغه مردم تدوين قانون اساسى بود. زنان در اين هنگام به مجلس رفتند و تكميل قانون اساسى را از نمايندگان خود مطالبه كردند(۳). در دوره اول مجلس شوراى اسلامى، مجلس و مردم با مشكلات اساسى مالى مواجه شدند. دولت براى رفع بحران هاى مالى تصميم گرفت از يك دولت خارجى مبالغى قرض گرفته شود.

اما نمايندگان در نهم ذيقعده ۱۳۲۴ هـ.ق با قرضه خارجى مخالفت كردند و به تأسيس بانك ملى با اتكا و به سرمايه هاى مرديم رأى دادند. زنان با اهداى طلا و زيورآلات شخصى خود سرمايه بانك ملى را تهيه كردند. همچنين زمانى كه مشروطه خواهان تصميم گرفتند با تحريم كالاهاى وارداتى و استفاده از كالاهاى داخلى مشكلات اقتصادى جامعه را حل كنند. زنان با تشكيل انجمن هاى متعدد ترويج منسوجات داخلى و تحريم كالاهاى خارجى را تبليغ كردند.

پس از مرگ مظفرالدين شاه، محمدعلى شاه روى كارآمد. او از اساس، با مشروطه مخالف بود. اما مردم همچنان به حمايت از مشروطه ادامه دادند.

زنان در اين مقاومت ها پاى فشردند و با ازدحام در برابر مجلس تصويب سريع متمم قانون اساسى را خواستار شدند. اتحاديه غيبى نسوان با ارسال نامه اى به روزنامه نداى وطن از نمايندگان ملت خواستند كه هر چه سريع تر متمم قانون اساسى را تدوين و تصويب نمايند و به وضع بى سروسامان كشور خاتمه دهند و چنانچه استطاعت اين كار را ندارند، استعفا دهند و كار مملكت را به زنان بسپارند (۴).

محمدعلى شاه علاوه بر كارشكنى در تدوين متمم قانون اساسى، موافقان خود را در ايجاد ناامنى و آزار مردم تجهيز مى كرد. زنان بيش از همه مورد تعدى و آزار قرار گرفتند. تا جايى كه بار ديگر براى تأمين امنيت به انجمن هاى ايالتى متوسل شدند و با فروش طلا و جواهر شخصى خود سرمايه تهيه كردند و در اختيار انجمن هاى ايالتى قرار دادند(۵).

در كشاكش مردم و محمدعلى شاه، زنان هم گام با مردان در صحنه هاى مختلف حضور يافتند و با فريادهاى زنده باد مشروطيت، پاينده باد قانون، نابود باد استبداد در مقابل مستبدين ايستادند. در هنگامه به توپ بستن مجلس تنها زنان جرأت مى يافتند كه جسد مجاهدين و انقلابيون را از زمين بردارند. (۶) در بسيارى از صحنه هاى نبرد لباس مردانه پوشيدند. تنها پس از به شهادت رسيدن آن ها معلوم مى شد كه زن بوده اند.

زنان در سايه استبداد شاهى

پس از كودتاى محمدعلى شاه و استقرار استبداد صغير، مشروطه خواهان شكل ديگرى از مبارزه را ساماندهى كردند. بسيارى از آنان به باكو، لندن، استانبول و پاريس مهاجرت كردند و كانون هاى مبارزه تبليغاتى و مسلحانه را به وجود آوردند. زنان در داخل و در سايه استبداد انجمن هاى زنان را شكل دادند. از آن جا كه شرايط فرهنگى و اجتماعى مناسبى براى عملكرد آزادانه زنان در قالب انجمن و جمعيت وجود نداشت اين گروه ها به شكل سرى و مخفيانه عمل مى كردند.

مورگان شوستر در رابطه با فعاليت هاى زنان در اين دوران مى نويسد:

«اگر در اروپا و امريكا زن ها تشكيل انجمن مى دهند جاى تعجب نيست ولى زنان روبسته ايرانى در انجمن ها فعاليت سرى انجام مى دهند(۷).»

فعاليت اين جمعيت ها در نخستين مراحل، بيشتر در زمينه سياست هاى داخلى و خارجى دولت بود. به عنوان مثال انجمن مخدرات وطن به رياست بانو آغابيگم در تهران و به سال ۱۳۲۸ هـ.ق تأسيس شد. هدف خود را دفاع از استقلال كشور، مخالفت با وام از بيگانگان و تحريم كالاهاى خارجى و تبليغ مصرف كالاهاى داخلى اعلام نمود. به اين ترتيب زنان با تشكيل انجمن ها به تدريج در صحنه هاى سياسى، اجتماعى حضور فكرى و فيزيكى پيدا كردند.

يكى ديگر از مراحل شكل گيرى حضور زنان در فعاليت هاى اجتماعى پس از مشروطه، حضور در عرصه مطبوعات بود. بسيارى از زنان، پس از تشكيل يك جمعيت و انجمن خاص روزنامه يا نشريه اى را تحت لواى انجمن منتشر مى ساختند. به اين ترتيب با انتشار روزنامه ها در گفتمان هاى سياسى روز حضور يافتند. در كوران انقلاب مشروطه و اوج استبداد زمانى كه شب نامه ها زمينه ابراز گروه هاى مختلف را فراهم آوردند. زنان نيز با انتشار شب نامه افكار خود را منتقل مى كردند. انجمن ها و جمعيت هايى كه فاقد روزنامه بودند، مقالات و پيام هاى خود را در روزنامه هاى متعدد ديگرى منتشر مى ساختند.

به دنبال تأسيس انجمن و روزنامه بسيارى از مديران جمعيت ها، مدارس دخترانه را پايه ريزى كردند كه اين اقدام، سرلوحه يك انقلاب فرهنگى براى زنان بود. به اين ترتيب با انقلاب سياسى مشروطه، انقلاب ديگرى در جامعه زنان رخ داد كه تبعات آن بسيارى از وجوه فكرى، فرهنگى و اجتماعى جامعه زنان را در برگرفت.

در دوران استبداد صغير علاوه بر فعاليت هاى فوق زنان همچنان به حمايت هاى مالى خود براى ادامه حيات مبارزان مشروطه، ادامه دادند. آنان همچنان با فروش دارايى هاى شخصى خود، هزينه هاى مبارزات مسلحانه و تبليغاتى را تأمين مى كردند البته اين كمك ها تنها بخشى از منابع مالى مبارزان را تهيه مى كرد و مابقى آن از طرف تجار و سرمايه داران مشروطه خواه و گروه هاى مختلف مردمى تأمين مى شد(۹).

زنان در مبارزات مسلحانه

چنان كه ذكر شد، زنان در مبارزات رويارو با مستبدين شركت داشتند. اگرچه به دليل شرايط خاص فكرى و فرهنگى آن روزگار حضور زنان در ميادين مبارزه به روشنى ترسيم نشده است اما برخى منابع حركت هاى مسلحانه زنان را ذكر كرده اند. در اين دوران اغلب با لباس مردانه در جنگ هاى مسلحانه شركت مى كردند و تنها پس از كشته و زخمى شدنشان هويت آن ها روشن مى شد. از جمله عكسى مربوط به محافظين يكى از سنگرهاى تبريز كه يك دسته شصت نفرى از زنان چادر به سر ايرانى كه تفنگ در دست داشتند در اختيار پاولويچ نويسنده كتاب انقلاب مشروطيت ايران و ريشه هاى اقتصادى اجتماعى آن قرار داشت. عمده ترين فعاليت هاى عملياتى زنان توسط زنان رشت و تبريز صورت مى گرفت.

در تاريخ بيدارى ايرانيان آمده است: «عورات آذربايجان قطار فشنگى مى بندند و با حالت محزون بچه خود را شير مى دهند. مانند نره شيران در ميدان جنگ مى كوشند كه دست بى ناموسى به آنان دراز نشود(۱۰). به اين ترتيب زنان از اعطاى جان خود نيز دريغ نكردند. در هنگام محاصره تبريز توسط نيروهاى دولتى زنان در پشت جبهه خدمات متعددى از جمله تهيه غذا و لباس براى مجاهدان، پركردن پوكه هاى خالى فشنگ و پرستارى از مجروحان را به عهده داشتند.»

با وجود جلوه هاى متعدد حضور زنان در نهضت مشروطه، براساس ماده ۴ نظامنامه انتخابات زنان در كنار محجورين، صغار، متكديان، مرتكبين به قتل و سرقت قرار گرفتند و از حق راى محروم شدند. طبق ماده ۷ حق انتخاب شدن نيز از آنان سلب گرديد(۱۱).

در سال ۱۳۲۹ كه تجديدنظر و اصلاح نظامنامه انتخابات در دستور كار نمايندگان مجلس قرار رفت، به رغم مخالفت هايى كه با محروميت زنان انجام گرفت، نتيجه اى به دست نيامد. حاج محمدتقى وكيل الرعايا به دفاع از حقوق زنان برخاست و از مخالفين نظر خواست. در پاسخ او ذكاء الملك ضمن تأييد حقوق زنان، حق راى را براى آن ها زودهنگام دانست. محروم كردن زنان در مجلس كه از سوى گروه هاى مختلف سياسى انجام شد از طرف هواداران آن ها واكنشى ايجاد نكرد و زنان همچنان از حق راى محروم ماندند.

مشروطه اگرچه تغيير بنيادينى در وضعيت زنان ايجاد نكرد اما در ساختارهاى فكرى و فرهنگى آنان نقش مهمى را برعهده گرفت. زنان با حضور در صحنه هاى مختلف مشروطه خواهى، حصارهاى تنگ محدوديت را پشت سرگذاشتند و در حوزه هاى خاصى كه جامعه تحمل پذيرش آن را داشت، فعاليت خود را گسترش دادند. چنان كه ذكر شد مهم ترين آن ها تأسيس روزنامه و حضور در مطبوعات بود. از سال ۱۳۲۸ هـ.ق تا آغاز دوران پهلوى حدود ۷ مجله و روزنامه اختصاصى زنان به عناوين متعددى مانند مجله دانش، روزنامه شكوفه، روزنامه زبان زنان، روزنامه نامه بانوان، مجله عالم نسوان و مجله جهان زنان و مجله جمعيت نسوان وطن خواه منتشر شدند، اغلب اين نشريات به دنبال تأسيس جمعيت هاى زنان و به عنوان بازوى تبليغاتى آن ها منتشر شدند. همين امر سبب شد زنان با عناوين مختلف در گفتمان هاى سياسى، اجتماعى و فرهنگى حضور يابند و انديشه آن ها در جامعه تزريق شود. به اين ترتيب تا حدودى آن ها توانستند به حقوق معوقه خود دست يابند.